Luxmetre

Luxmetre Satın Alma Rehberi

Lux, Uluslararası Birimler Sistemi’nde aydınlanma şiddetinin birimidir. Luxmetre de aydınlanma şiddetinin belirlenmesi için kullanılan bir cihazdır. Aydınlanma şiddeti, aydınlatılan alan ile ilgilidir; ışık kaynağı ile değil. Luxmetre, bir veya birden fazla ışık kaynağından yayılan ışık akısının ne kadarının belirli bir yüzeye ulaştığını belirlemek için kullanılabilir. Bir lux, metrekare başına lümen olarak tanımlanır. Bu, bir metrelik bir mesafedeki mum ışığının ürettiği aydınlığa karşılık gelir. Farklı ölçüm noktaları karşılaştırılırken ve ölçüm sonuçları değerlendirilirken parlaklık izleminin farklı renklere ve yapılara sahip olmaları halinde aynı şekilde aydınlatılan yüzeylerde bile farklılık gösterebileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Luxmetre seçim kriterleri

Sunulan çok sayıda luxmetre arasından uygun bir model bulmak için önce luxmetreye yönelik gereksinimlerin belirlenmesi gerekir. Bunun için de aydınlanma şiddetinin hangi koşullar altında ne amaçla ölçüleceğinin bilinmesi önemlidir. Luxmetre seçimi aşağıdaki maddeler kullanılarak netleştirilebilir:

- Aynı konumdaki aydınlatma koşullarının sürekli ölçümü için sabit bir luxmetre seçilmelidir.

- Tekli ölçümler ve farklı konumlarda zaman sınırlı ölçüm serileri için mobil luxmetreler uygundur. 

- Ölçümlerin iç mekanda, dış mekanda ya da özel aydınlatma koşulları altında gerçekleştirilmesine bağlı olarak luxmetrenin ölçüm aralığına da dikkat edilmelidir.

- Ölçümler için gereken luxmetre hassasiyeti önceden belirlenmelidir.

- Ölçüm için önemli olan diğer özellikler ve luxmetre için gereken veya istenen ek fonksiyonlar da değerlendirilmelidir.

Mobil ya da sabit luxmetre ile ölçüm

Karanlıkla görüş önemli ölçüde azalır. Detayları, renkleri ve üç boyutlu yapıları ayırt etmek için belirli aydınlatma koşulları gereklidir. Tehlikeli durumların görsel olarak algılanması ve yetersiz aydınlatma ile çeşitli görevlerin tamamlanmasını sağlamak için hem özel hem de ortak alanlar için minimum aydınlatma seviyeleri belirlenmiştir. 

Kaza önleme yönetmeliklerinde, iş sağlığı ve güvenliği yönetmeliklerinde ve teknik standartlarda belirtilen aydınlatma değerlerine uygunluk luxmetre ile kontrol edilir. Örneğin, luxmetre ile ölçümler, çalışma masası ya da tezgahı söz konusu olduğunda masa yüzeyinde gerçekleştirilir. Bu işlem, duvar panelleri söz konusu olduğunda panel yüzeyinde, trafik güzergahları söz konusu olduğunda da yine yüzeyde gerçekleştirilir. Mevcut ya da yeni monte edilmiş bir aydınlatma sistemi ile ilgili tüm yüzeylerde istenen değerlere ulaşılıp ulaşılmadığını belirlemek için genelde mobil bir luxmetre kullanılır. Bu tür ölçümler genelde birden fazla ölçüm noktası ya da komple şebekenin test edilmesini içerdiğinden pil ile çalışan luxmetreler kullanılır.

İş yerlerinde, trafik güzergahlarında ve ortak alanlarda aydınlatma ölçümleri için bu tür luxmetreler insan gözünün spektral parlaklık hassasiyetine uyarlanmalı ve eğik olarak gelen ışık doğru bir şekilde değerlendirilmelidir. Aydınlatmanın her noktada aynı yeterlilikte olmadığı durumlarda aydınlatmanın iyileştirilmesi için farklı seçeneklerin test edilmesinde mobil luxmetreler kullanılabilir. Bazı durumlarda lambaların daha yüksek bir parlaklık verimliliği ile değiştirilmesi ya da ek armatürlerin takılması ile yeterli aydınlatma koşullarının sağlanıp sağlanamayacağı yerinde belirlenebilir. 

Bazı alanlarda farklı ışık seviyelerinin hedeflenen kullanımı söz konusudur. Bu, hastane ve bakım odalarındaki ışık için ve bitki ve hayvan yetiştirme için de geçerlidir. Diğer alanlarda maksimum değerlerin altına düşülmesi söz konusudur. Belirli işlemler için bazı maddelerin raf ömrünü kısalttığı ya da istenmeyen reaksiyonlara neden olduğu için ışık istenmez. Dinlenme odalarının aydınlatması belirli bir neden olduğunda luxmetre ile kontrol edilir. Çok az veya çok fazla ışığın hasara neden olabileceği ya da yalnızca sınırlı bir aydınlatma değeri aralığının optimum sonuçlar oluşturduğu alanlarda sürekli ışık ölçümü için sabit luxmetreler kullanılır. Bu alanlar, fotoğraf laboratuvarları, gıda ve ilaç üretiminde ya da bitki yetiştiriciliğinde belirli tesisler için geçerlidir. Bu tür sabit bir luxmetrelerde genelde belirtilen değerlere ulaşıldığında yapay ışık kaynaklarını ya da gölgeleme sistemlerini değiştirmek ya da etkilenen alanın dışındaki görsel ya da sesli alarmları tetiklemek için kullanılabilen röle ya da kontrol çıkışları bulunur.

Luxmetre ölçüm aralığı ve hassasiyeti

Farklı luxmetreleri karşılaştırırken ölçüm görevine bağlı olarak ölçüm aralığının hem üst sınır değeri hem de alt sınır değerinin dikkate alınması gerekir. Geniş ölçüm aralığı, luxmetre ile daha fazla uygulamanın gerçekleştirilebileceği anlamına gelir. Luxmetre sadece yaygın iç mekan alanlarındaki aydınlatma durumunu test etmek için kullanılacaksa 2000 ya da 10000 lux‘e kadar olan ölçüm aralıkları yeterlidir. Çok fazla ışığın gerekli olduğu iş yerlerinde ve güneş ışığından yüksek ışık seviyelerinin de doğru kaydedilmesi gereken dış mekanlarda yapılan ölçümler için luxmetre ölçüm aralığının en az 100.000 lux olması gerekir.

Aydınlanma şiddetini ölçen ölçüm cihazları için hassasiyet sınıfları ve sınır değerleri DIN 5032 Bölüm 7’de belirtilmiştir. Böylelikle, C hassasiyet sınıfı bir luxmetrenin sadece yönlendirme ölçümleri için, B ve A sınıfı bir luxmetrenin işletmelerde ve kamusal alanlarda aydınlatma ölçümü için ya da L sınıfı bir luxmetrenin hassas ölçümler için uygun olup olmadığı hızlı ve kolay bir şekilde belirlenebilir.

Luxmetrenin diğer önemli özellikleri ve ek fonksiyonları

DIN EN 13032 Bölüm 1’in B ekinde, pek çok luxmetre modelinin farklı özelliklerini ele alınır. Ele alınan bazı özellikler arasında insan gözünün göreceli spektral hassasiyetindeki sapmaları, ultraviyole ve kızılötesi ışığa duyarlılığı ve eğik ve polarize ışığa duyarlılığı yer alır. Bunun haricinde, sıcaklık bağımlılığındaki farklılıklar ve zaman içinde değişen ışığın değerlendirilmesi de ele alınır.

Bazı ölçüm görevleri için luxmetrede harici bir ışık sensörünün olması avantaj sağlar. Harici ışık sensörü kolaylıkla konumlandırılabilir, gerekli olduğunda istenilen ölçüm noktasına sabitlenebilir ve ölçüm verilerini luxmetreye gönderir.

Mobil ve sabit luxmetrelerde hafıza fonksiyonu ve veri aktarımı için arayüz bulunabilir. Yazılım, ölçüm verilerini değerlendirmek ve belgelemek için kullanılabilir. Sabit luxmetrelerde ölçülen aydınlatmaya bağlı olarak diğer cihazları otomatik olarak kontrol etmek için analog ya da anahtar arayüzler bulunabilir. Bazı cihazlar iş güvenliği ya da çevre ölçümlerinde kombine cihazlar olarak aydınlatmanın yanı sıra ses seviyesini, rüzgar hızını, hava sıcaklığını ve nem gibi diğer değerleri de ölçebilir.

Uyarı Işıklarının Luxmetre ile Kontrolü

Uyarı ışıkları renklerle ek bilgi verdiği için neredeyse her zaman renklidir. Şirketlerdeki ve araçlardaki uyarı ışıkları, parlak gün ışığında, yoğun faal yerlerde veya yoğun trafikte bile algılanabilir olmalıdır. Bu nedenle, yüksek ışık yoğunluğuyla parlamalıdır. Kural olarak, endüstriyel alanlardaki uyarı ışıkları genelde ortam aydınlatmasından beş kat daha parlak olmalıdır. Karayolu taşıtlarındaki uyarı ışıkları için ise ışık çevredekinden on kat daha parlak olmalıdır.

Uyarı ışıklarının etkin ve tepe ışık yoğunluğu bir luxmetre ile ölçülebilir ve candela cinsinden belirtilebilir. Candela (kandela) birimi, belirli bir açıya göre ışık akısını gösterir. ECE-R65 test kılavuzları, karayolu taşıtlarında onaylanabilecek iki farklı uyarı ışığı türünü tanımlanmaktadır. Sınıf 1, ortam ışığından bağımsız bir ışık seviyesine sahip ikaz lambalarını içerir. Geceleri ışık seviyesinin düşürüldüğü işaret lambaları sınıf 2’ye aittir. 

Şantiyelerde, köprülerde, iskelelerde veya diğer tehlike noktalarında kalıcı veya geçici olarak kurulan uyarı ışıkları, özellikle geceleri ve zayıf aydınlatma koşullarında özel duruma dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Bu amacı yerine getirmek için uyarı ışığının araçların veya yayaların yaklaşabileceği yönlerde yeterince parlak olması önemlidir. Bu, ilgili mesafeler için bir luxmetre ile kontrol edilebilir. 

Vinçler, direkler, güç hatları, kuleler, bacalar ve binalar üzerindeki uyarı ışıkları da özellikle geceleri gereklidir. Bunlar, konumlarında ve yüksekliklerinde beklenen tehlikeye göre ayarlanmalıdır. Örneğin, pilotlar helikopter pistleri olan havaalanları veya hastanelerin yakınlarındaki olası çarpışma noktalarını gece veya siste bile zamanında tespit edebilmelidir.

Acil Durum Aydınlatmasının Luxmetre ile Kontrolü

Acil durum aydınlatmasının amacı, yetersiz aydınlatma nedeniyle elektrik kesintilerinin meydana gelmesi durumunda yanlış çalışma veya kazalar nedeniyle herhangi bir hasar oluşmamasını sağlamaktır. Acil durum aydınlatması amacına göre yedek aydınlatma ve güvenlik aydınlatması olarak ikiye ayrılabilir. Yedek aydınlatma, normal aydınlatmanın acil durum güç kaynağı aracılığıyla yeterince uzun çalışmaya devam edemediği kritik alanlarda kullanılır.

Yedek aydınlatmanın amacı, gerekli faaliyetlerin normal aydınlatmadan bağımsız olarak uygun aydınlatma koşulları altında devam edebilmesini garanti etmektir. Bu nedenle, yedek aydınlatmanın aydınlığı genelde normal aydınlatmanın aydınlığı kadar yüksek olacak şekilde seçilir. Bu aydınlık hem genel hem de yedek aydınlatma için bir luxmetre ile düzenli aralıklarla kontrol edilmelidir. 

Güvenlik aydınlatması genellikle normal aydınlatmadan daha düşük aydınlık seviyeleri ile planlanır ve uygulanır. Güvenlik aydınlatması, normal aydınlatmanın arızalanması halinde bina içinde yön bulmayı ve binadan güvenli bir şekilde çıkmayı sağlamak için tasarlanmıştır. Güvenlik aydınlatması, kaçış ve kurtarma yollarını, tehlike noktalarını, işaretleri ve uyarı cihazlarını aydınlatmanın yanı sıra panik durumlarını önlemek için de kullanılır. 

Güvenlik aydınlatması için aydınlatmanın grubuna ve yerel koşullara göre seçilmesi gerekir. Örneğin, toplanma yerleri, spor tesisleri, restoranlar, konaklama tesisleri, satış noktaları, okullar, hastaneler, bakım evleri, yüksek binalar ve büyük garajlar için güvenlik aydınlatmasına ilişkin ayrı düzenlemeler mevcuttur. Güvenlik aydınlatmasının düzenli kontrolleri sırasında uygun ortam koşulları altında aydınlanma şiddeti uygun bir luxmetre ile kontrol edilmelidir. 

EN 50172 Güvenlik Aydınlatma Sistemleri

Avrupa standardı EN 50172, iş yerlerinde ve insanların bir araya geldiği binalarda elektrikli güvenlik aydınlatma sistemlerinin planlanması, izlenmesi ve bakımı için minimum gereklilikleri belirtir. Buna ek olarak, bu standartta ulusal özelliklere de değinir.

DIN EN 1838 Uygulamalı Aydınlatma Teknolojisi - Acil Durum Aydınlatması

EN 1838’in ulusal baskıları özellikle güvenlik aydınlatmasının ve güvenlik işaretlerinin nereye monte edilmesi gerektiğini ve nasıl kontrol edilmesi gerektiğini düzenler. Ek A’da parlaklık ve aydınlatmanın ölçülmesi ve kullanılacak luxmetreler için şartnameler açıklanırken Ek B’de ulusal sapmalar listelenmektedir.

İlk yardım istasyonları, yangın alarmı ve yangınla mücadele ekipmanları için acil durum aydınlatması aracılığıyla minimum beş lux aydınlık sağlanmalıdır. 

Aydınlatma ve arka plan arasındaki parlaklıktaki büyük farklar parlamaya veya zayıf aydınlatılmış işaretlerin ve engellerin gözden kaçmasına neden olabileceğinden EN 1938’e göre aşağıdaki ışık yoğunlukları aşılmamalıdır:

EN 1838’e göre güvenlik aydınlatması testleri için luxmetreler aşağıdaki gereksinimleri karşılamalıdır:

• Güvenlik işaretlerinin parlaklığını ölçmek için luxmetrede V(λ) düzeltmesi olmalıdır.

• Aydınlığı belirlemek için kosinüs ve V(λ) düzeltmeli bir luxmetre kullanılmalıdır.

• Ölçüm cihazlarının hata sınırı yüzde onu geçmemelidir.

İş Yerinde Acil Durum Aydınlatması

Yetersiz aydınlatma nedeniyle çalışanlar, çevre veya toplum için tehlikelerin söz konusu olduğu iş yerleri, bu tehlikeleri en aza indirmek için acil durum aydınlatması ile donatılmalıdır. Genel olarak, gerekli acil durum aydınlatması, normal aydınlatmanın arızalanması halinde etkilenen alandaki parlaklığın kaçış yollarını, uyarı, yardımcı ve sinyal cihazlarını tanımak ve güvenlikle ilgili faaliyetleri yürütmek için yeterli olmasını sağlamalıdır. Acil durum aydınlatmasının planlanması, kurulması ve test edilmesine ilişkin özel gereklilikler yönetmeliklerde ve standartlarda belirtilmiştir. Ülkelere özgü bazı özellikler vardır. 

Avrupa’daki İş Yerleri için Acil Durum Aydınlatması

Avrupa Toplulukları Konseyi tarafından çıkarılan yönetmelikler, Avrupa Topluluklarına üye tüm devletler için geçerlidir. İş yerleri için asgari güvenlik ve sağlık gerekliliklerini belirleyen 89/654/EEC sayılı yönetmelik, acil durum aydınlatmasına ilişkin hükümler de içermektedir.

• “Aydınlatmanın gerekli olduğu kaçış yolları ve acil çıkışlar, aydınlatma arızası durumunda yeterli güvenlik aydınlatmasına sahip olmalıdır.”

• “Yapay aydınlatmanın arızalanması durumunda çalışanların özellikle tehlikelere maruz kaldığı iş yerlerinde yeterli güvenlik aydınlatması bulunmalıdır.”

Acil durum aydınlatması konusunda yayınlanan önemli Avrupa standartları şunlardır:

- EN 50172           Güvenlik Aydınlatma Sistemleri

- EN 62034           Kaçış Yolları için Pille Çalışan Acil Durum Aydınlatması için Otomatik Test Sistemleri (IEC 6203)

- EN 60598-2-22   Armatürler - Bölüm 2-22: Özel Gereklilikler - Acil Durum Aydınlatması için Armatürler (IEC 60598-2-22)

- EN 1838              Uygulamalı Aydınlatma Teknolojisi - Acil Durum Aydınlatması

EN 1838’de belirtilen minimum aydınlık değerleri planlama için minimum değerler değil de çalışma süresi boyunca ulaşılması gereken bakım değerleridir. Bu değerlere uygunluk, düzenli denetimler sırasında bir luxmetre ile ölçümler gerçekleştirilerek kontrol edilebilir. Luxmetre, bu minimum değerlerden bağımsız olarak kaçış yolları için en düşük değerin en yüksek değere oranı 1:40 ve özel tehlikelere sahip iş yerler için 1:10 olacak şekilde gerekli aydınlatma homojenliğinin sağlandığını kanıtlamak için kullanılabilir. Acil durum aydınlatmasının en az 40 olması gereken renksel geriverim endeksi de uygun bir luxmetre ile ölçülebilir.

EN 1838, kanıtın ölçümlerle veya üreticiden alınan bağlayıcı bilgilerle sağlanabileceğini belirtmektedir. Her bir armatürün veya lambanın sapmaları ve kusurları, eskimeleri olası kirlenmeleri ve özel yerel koşullar aydınlık üzerinde etkili olduğundan luxmetre ile yerinde ölçümler tercih edilmelidir.

Avrupa’da Ülkelere Özgü Acil Durum Aydınlatma Yönetmeliklerden Örnekler

Almanya

ASR A3.4 Aydınlatma İş Yerleri için Teknik Yönetmelik’in 7. Maddesi, faaliyetler, iş yerleri, çalışma odaları ve alanlar için güvenlik aydınlatması ile ilgilidir. Bu yönetmelikte aydınlatmanın sahadaki ilgili tehlike durumuna uyarlanması gerektiği belirtilir.

• Kaçış yolları boyunca aydınlık uygun bir luxmetre kullanılarak zeminden veya merdiven basamağından yirmi santimetre yukarıda ölçülmelidir.

• Güvenlik aydınlatması bulunan çalışma alanlarında, risk değerlendirmesinde daha yüksek bir değer belirtilmediği sürece aydınlık en az on beş lux olmalıdır. Ölçümler görsel görevin yapıldığı konumda bir luxmetre ile gerçekleştirilmelidir.

Fransa

Fransa’da sadece özel olarak sertifikalandırılmış acil durum armatürleri kullanılabilir. Anti-panik aydınlatma için bu acil durum armatürleri metrekare başına en az beş lümen yaymalıdır. Buna bakılmaksızın, oda başına en az iki armatür gereklidir. Birden fazla acil durum armatürü arasındaki mesafe, yerden uzaklıklarının dört katından fazla olmamalı ve kaçış yollarında on beş metreden fazla olmamalıdır. 

İtalya

İtalya’da sinema ve tiyatro gibi mekanlar için merdivenler ve çıkışlar alanında en az beş lux ve kaçış yollarının geri kalanında en az iki lux aydınlatma gerekir. Değerler sahada ölçülebilir olmalıdır ve zeminden bir metre yükseklikte bir luxmetre ile kontrol edilmelidir.

Büyük Britanya

Büyük Britanya’da acil durum aydınlatma gereklilikleri İngiliz Standardı BS 5266’da belirtilmiştir. Gerekliliklerden biri, acil durum aydınlatması genel aydınlatmanın arızalanmasından 5 saniye sonra etkili olması gerektiğidir. Bu sürenin 15 saniyeye uzatılması, çoğunlukla kaçış yollarını bilen kişiler tarafından kullanılan binalarda mümkündür. 

ABD’deki İş Yerleri için Acil Durum Aydınlatması

Birleşik Devletler İş Güvenliği ve Sağlığı İdaresi (OSHA) her kaçış yolu için yeterli işaretleme ve aydınlatma gerektirir. OSHA’nın değerlendirme için temel teşkil eden standartları, kaçış yollarındaki işaretler için gerekli parlaklığı hem Amerikan birimleri olan foot-candle veya footlamberts hem de SI birimleri olan lux veya candela/m² cinsinden belirtir. Bu nedenle, gerekli parlaklık kontrolleri hem Amerikan birimleri için tasarlanmış bir luxmetre ile hem de SI birimlerini gösteren bir luxmetre ile gerçekleştirilebilir.

Ulusal Yangından Korunma Birliği’nin yürürlükteki Yaşam Güvenliği Kodu 101’de madde 7.9 acil durum aydınlatmasının tasarımına ilişkin düzenlemelerle ilgilidir. Parlaklık, normal aydınlatmanın kesilmesinden sonra doksan dakika boyunca kaçış yolları boyunca herhangi bir noktada ortalama 1 foot-candle (10.76 Lux) ve en az 0.1 foot-candle (1.08 Lux) olmalıdır. Bu Amerikan standardında hiçbir SI birimi listelenmemiştir. Foot-candle cinsinden ölçüm gerçekleştirmeyen bir luxmetre kullanılıyorsa elde edilen Lux değerleri dönüştürülmelidir. 

1 Lux = 0.0929 footcandle

Avustralya’daki İş Yerleri için Acil Durum Aydınlatması

Avustralya’da Ulusal İnşaat Kanunu (NCC) hangi bina ve alanların acil durum aydınlatması gerektirdiğini düzenler. Halkın veya çalışanların ya da müşterilerin erişebildiği tüm binalarda acil durum aydınlatması bulunmalıdır. Avustralya Standardı AS/NZS 2293, acil durum aydınlatmasının tasarımı, kurulumu, işletimi ve kaçış yolu işaretlemesine ilişkin düzenlemeleri içerir. Merdivenlerde acil durum aydınlatması için minimum 1 lux, katlarda ortalama en az 0.5 lux ve minimum 0.2 lux parlaklık gerektirir. Standardın ikinci bölümünde sırasıyla her altı ayda, on iki ayda ve 10 yılda bir yapılması ve belgelenmesi gereken denetimleri ve bakımları açıklanmaktadır.

İş Yerinde Bir Luxmetre ile Işık Yoğunluğunun Ölçümü

İş yerinde aydınlatma, faaliyetin görsel görevlerine göre uyarlanmalıdır. İyi bir aydınlatma, güvenli ve hatasız çalışmanın ön koşullarından biridir. İş görevine bağlı olarak, minimum aydınlık değerleri büyük ölçüde değişebilir. Çok küçük detayların işlenmesi veya görsel denetimi için 1.000, 1.500 ve hatta 2.000 lux aydınlık seviyeleri gereklidir. Buna karşılık, sadece benzer küçük parçaların hareket ettirildiği ancak denetlenmediği depolama alanlarında luxmetre ile en az 50 lux ortalama aydınlık tespit etmek yeterlidir.

Çok az parlaklık yüksek düzeyde konsantrasyon gerektirir ve daha fazla zamana ihtiyaç duyulmasına ve daha hızlı yorulmaya neden olur. Görüş alanındaki parlaklıkta aşırı farklılıklar ve aşırı parlak ışık veya yansımaların neden olduğu parlama da rahatsız edicidir. Aydınlatma planlanırken çalışma alanlarının yeterli ve mümkün olduğunca eşit şekilde aydınlatılmasını sağlamanın haricinde aydınlatma tasarımı, iş yerini çevreleyen duvar ve tavanların parlaklık ve parlaklık seviyesi de dikkate alınmalıdır.

İş yerlerindeki gerçek aydınlatma durumunu kontrol ederken aydınlatma düzlemindeki birkaç ölçüm noktasından oluşan bir ızgara luxmetre ile ölçülmelidir. Ardından, luxmetre ile belirlenen değerler belgelenmelidir. Bir yandan, çalışma yüzeylerindeki ortalama aydınlığın en azından faaliyete ilişkin şartnamelere karşılık geldiği gösterilmelidir. Diğer yandan da çevredeki alanın aydınlık düzeyi çalışma yüzeylerinin yakınında gerçekleştirilecek ek ölçümlerle belirlenmelidir. Yönlendirme ölçümleri için kullanılan luxmetreler, hassasiyet açısından en azından DIN 5035 Bölüm 6’ya göre C sınıfına karşılık gelmelidir.